Vergeefse strijd van Dr. Kolff om het leven van ‘patiënt nummer zes’

Het verhaal van de strijd om het leven van een jonge Amsterdamse vrouw

Ze werd maar 33 jaar, maar uiteindelijk speelde Francina (Francien) Frugte onbedoeld een belangrijke rol in de medische geschiedenis. Liever had zij helemaal geen rol willen spelen. Francina had echter geen keus. De moeder van twee kinderen, Francien en Ben Bachra, was in de oorlogswinter van 1944 door haar inspanningen om anderen te helpen zo verzwakt geraakt , dat zij met roodvonk en acute nierontsteking onder de schuilnaam Gretha Cleef werd opgenomen in de dependance van het Wilhelmina Gasthuis aan de Karel du Jardinstraat in Amsterdam.

Francina Frugte moest voor haar leven vrezen. Zo jong en toch zo ontzettend kwetsbaar. De 28-jarige dokter Jan Spaander, werkzaam in het  ziekenhuis en bevriend met dr. Willem Kolff, kreeg de informatie over Francina’s nierontsteking te horen en waarschuwde onmiddellijk zijn vriend, die in het ziekenhuis in Kampen werkzaam was.

Willem Kolff kreeg wereldwijde faam als de ontdekker van de kunstnier en het kunsthart. Laten we het zo eenvoudig mogelijk maar omschrijven, maar zijn inventiviteit heeft uiteindelijk miljoenen mensen het leven gered. Niet voor niets is hij vier keer genomineerd voor de Nobelprijs. Niet voor niets heeft Kolff vele eredoctoraten en prijzen ontvangen. Een Nederlander die veel heeft betekend voor de medische wetenschap. Een man die aan het bed stond van Francina Frugte, om haar het leven te redden met zijn kunstnier.

Zover kwam het niet. De dochter van Hendrik Frugte en Francina van Brussel overleed uiteindelijk toch aan een longontsteking na vele uren aan de kunstnier van dr. Kolff te zijn gekoppeld.

Het was de derde kunstnier die dr. Kolff had gebouwd. Francina was de zesde patiënte die aan een kunstnier, in dit geval deze derde, werd aangesloten. Deze kunstnier kwam gereed in het najaar van 1943 en werd met de Kamper nachtboot over het IJsselmeer naar Amsterdam vervoerd. Daar leverde de 23-jarige Bob van Noordwijk, de latere professor Jacobus van Noordwijk, de kunstnier af bij het Centraal Laboratorium voor de Bloedtransfusiedienst van het Rode Kruis in het Binnengasthuis van Amsterdam.

Van Noordwijk was in de oorlogsjaren assistent van en bevriend met Kolff, die hem het transport van de kunstnier naar Amsterdam toevertrouwde.

Dokter Spaander kreeg de kunstnier onder zijn hoede en beloofde Kolff te waarschuwen als een geschikte patiënt zich zou aandienen. Dat was dus in de eerste week van februari. De naam van de patiënt: Gretha van Cleef. Een schuilnaam, zou later blijken want haar echte naam was Francina Anna Geertruida Frugte, getrouwd met Benjamin Bachra, een jood. Herman Broers, de biograaf van dr Kolff en schrijver van het boek Dr. Willem Kolff, de man die miljoenen levens redde, beschreef gedetailleerd hoe Kolff vocht voor het leven van Francina met zijn derde prototype van de kunstnier.

,,Het vervoer van de kunstnier vanuit het Binnengasthuis naar de noodlocatie verloopt soepel, maar als het apparaat in een kamer klaarstaat, blijkt het bed van Bachra te breed om door de deur van de kamer te passen. In de tas van de altijd voorbereide Van Noordwijk zit wel een combinatietang en een aantal schroevendraaiers, maar geen breekijzer. Dus moet een timmerman komen om een stuk van de deurpost weg te breken voordat het bed naar binnen kan en de behandeling kan beginnen.

            De dialyse van Francien Bachra alias Gretha Cleef duurt maar liefst zeventien uur. Kolff blijft tijdens de hele behandeling aan de zijde van de patiënte en doet een opmerkelijke waarneming: ze krimpt waar hij bij staat. Tijdens de dialyse worden vloeistoffen uit de patiënte getrokken en haar door vochtophoping gegroeide zware lichaam krijgt zichtbaar de oude vorm terug. Kolff ziet waar zijn uitvinding toe in staat is, maar realiseert zich onmiddellijk hoe levensgevaarlijk de kunstnier kan zijn. Het is medisch onverantwoord om zoveel vloeistof in één keer uit het menselijk lichaam te halen. Kolff is opgelucht als na tien uren dialyseren Bachra een eerste teken van leven geeft. Tegen de ochtend is ze volledig bij kennis en praat zeer beredeneerd over haar toestand en haar familie. Op het moment dat blijkt dat haar nieren weer urine produceren, lijkt het erop dat Francien Bachra zal kunnen herstellen.

            Maar de vreugde is van korte duur. Binnen een dag krijgt ze hoge koorts en sterft ze aan een longontsteking. Opnieuw moet Kolff na dertig uur onafgebroken gewerkt te hebben accepteren dat hij met lege handen staat. Achteraf stelt Kolff dat het gemis van zijn team (alleen Van Noordwijk kon mee naar Amsterdam), dat erop let dat ieder signaal tijdens de dialyse wordt geanalyseerd, zwaar heeft meegeteld bij de dood van Francien Bachra, ofwel ‘patiënt No. 6’ in zijn naoorlogse proefschrift. Nu hij er met Van Noordwijk alleen voor stond, heeft hij waarschijnlijk bepaalde signalen over het hoofd gezien. ‘Het gemis van een laboratorium […] deed zich […] sterk gevoelen’, zo zou Kolff in zijn verslag concluderen. Teleurgesteld en uitgeput keert hij vanuit Amsterdam naar Kampen terug.’’

Maar het verhaal kent een vervolg. Het stadsziekenhuis van Kampen kreeg een nieuwe bestemming en werd onderdeel van het woonzorgconcern IJsselheem, locatie Myosotis, verpleeg- en revalidatiecentrum. In november 2008 werd hier de Kolff Museumkamer geopend. Het is de oude werkkamer van Kolff op de eerste verdieping van het huidige zorgcentrum. Daar vond een bijzondere ontmoeting plaats van de biograaf van Kolff met de dochter van Francina Bachra-Frugte, nu al weer negen jaar geleden.

Broers beschrijft dit als volgt:

,,Bijzondere ontmoetingen. Een daarvan was met Francien van der Veen-Bachra en haar man Fred uit Vaassen. Zonder dat ze het wist, bleek Francien de dochter te zijn van een van de in Kolffs proefschrift van 1946 gedocumenteerde nierpatiënten. Dat haar moeder was behandeld met een kunstnier, was het enige dat Francien wist, maar over haar laatste levensdagen wist ze niets. Francien was nog maar een jong meisje en mocht er niet van horen. Nu was ze in de zeventig en wilde ze eindelijk wel eens weten hoe de laatste dagen van haar moeders leven waren verlopen. Op basis van haar eigen gegevens en het proefschrift van Kolff uit 1946 kwamen we er samen achter dat haar moeder patiënte nummer 6 was in het proefschrift, die voor roodvonk en uiteindelijk uremie behandeld was in dat noodziekenhuis aan de Karel du Jardinstraat in Amsterdam. Op basis van Kolffs verslag van 1946 konden we het verloop van haar ziekte, en haar sterven, vrij precies reconstrueren. Er was echter één ding dat niet klopte: haar naam. Francien heeft dezelfde naam als haar moeder, maar in mijn interview met Kolff noemde hij die patiënt consequent Gretha Cleef. Waarom toch?

            Francien schrok, maar hervond zich. ‘Goh, de naam Cleef komt wel in onze familie voor, maar alleen in een niet-joodse tak.’ Kolff had het wellicht veiliger gevonden om Francien Bachra, een doodzieke vrouw met een wel erg joodse naam, in het Amsterdam van 1944 onder een andere naam te registreren. Bijna zestig jaar later had hij zich alleen de schuilnaam nog weten te herinneren. Francien stuurde me enkele dagen later een foto van haar moeder en een e-mail: ‘Het voelt alsof mijn moeder pas nu echt is overleden.’

Het is een bijzonder verhaal. Inmiddels is een vernieuwde versie uit ‘Andere Tijden’ wijdde op 8 december 2018 een uitzending aan Willem Kolff. Hierin is ook een interview opgenomen met Francien Bachra, de dochter van Francien Frugte. Wie het bijbehorende artikel wil lezen en fragmenten uit de uitzending wil bekijken, klik HIER.

Dr. Willem Kolff. De man die miljoenen levens redde.